Afstamming

Binnen het familierecht gaat het bij de relatie tussen ouders en kinderen vooral om twee vraagstukken: afstamming en gezag. Dat zijn twee rechtsbetrekkingen tussen ouders en kinderen, waarvoor aparte regels gelden: het afstammingsrecht en het gezagsrecht.

Het afstammingsrecht regelt wie door afstamming de juridische ouders van een kind zijn, hoe een ouderschapsband eventueel later kan worden gevestigd en hoe hieraan een einde kan worden gemaakt. De door de afstamming ontstane juridische betrekking wordt ook wel ‘familierechtelijke betrekking’ genoemd. Aan het zijn van juridische vader of moeder zijn veel rechtsgevolgen verbonden, bijvoorbeeld in het naamrecht, erfrecht en nationaliteitsrecht. Ook zijn juridische ouders verplicht om bij te dragen in de kosten van de verzorging en opvoeding van hun minderjarige kinderen. Deze alimentatieverplichting geldt overigens ook voor de verwekker van een kind, die niet tevens de juridische ouder van het kind is.

Het gezagsrecht regelt wie rechten en plichten heeft met betrekking tot de opvoeding en verzorging van een minderjarig kind. Ouderschap is blijvend, gezag houdt op zodra een kind meerderjarig (18 jaar) wordt.

In Nederland kan een kind maximaal twee juridische ouders hebben en kunnen maximaal twee personen het gezag over het kind uitoefenen. De Staatscommissie Herijking Ouderschap heeft in haar rapport ‘Kind en ouders in de 21ste eeuw’ van december 2016 geadviseerd om ook meerouderschap en meeroudergezag wettelijk te regelen, maar het kabinet heeft dit vooralsnog niet overgenomen.

Het afstammingsrecht kent twee soorten juridische moeders: de biologische moeder uit wie het kind is geboren en de sociale moeder die ten tijde van de geboorte van het kind met de biologische moeder gehuwd is of een geregistreerd partnerschap heeft (mits bij de geboorteaangifte een verklaring van (aanvankelijke) anonimiteit van de donor wordt overlegd), die het kind erkend heeft of van wie het ouderschap gerechtelijk is vastgesteld. De sociale moeder wordt meestal aangeduid met de term ‘duomoeder’. Het juridisch moederschap kan ook ontstaan door adoptie.

Wie is de juridische vader van een kind?

Het juridisch vaderschap ontstaat automatisch indien de man gehuwd is of een geregistreerd partnerschap heeft met de vrouw uit wie het kind is geboren. Het juridisch vaderschap kan ook ontstaan door erkenning vóór of na de geboorte van het kind, door gerechtelijke vaststelling of door adoptie.

Verzoek gerechtelijke vaststelling van het ouderschap

Als de verwekker van het kind of de zogenaamde ‘instemmende levensgezel’ het kind niet wil erkennen, dan kan de moeder bij de rechtbank een verzoek indienen tot het gerechtelijk vaststellen van het vaderschap of het duomoederschap en een onderhoudsbijdrage vragen. Ook het kind kan een verzoek indienen bij de rechtbank tot vaststelling van het ouderschap. Als het kind minderjarig is, zal deze in de procedure vertegenwoordigd worden door een bijzondere curator.
Met een ‘instemmende levensgezel’ wordt bedoeld de man of de vrouw die toestemming heeft gegeven tot een daad die de verwekking tot gevolg kan hebben gehad. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan de persoon die heeft ingestemd met kunstmatige inseminatie van zijn of haar partner met gedoneerd sperma. Instemmen met een daad die de verwekking van het kind tot gevolg heeft gehad kan ook betrekking hebben op het instemmen met het feit dat de moeder zich prostitueert.

Het is aan de moeder of het kind om aannemelijk te maken dat de betrokkene de verwekker is. Staat niet vast dat de betrokkene de verwekker is, dan kan de rechter een DNA-onderzoek gelasten.

Verzoek vervangende toestemming erkenning

Andersom kunnen ook de verwekker, de biologische vader van het kind die niet de verwekker is en in een nauwe persoonlijke betrekking staat tot het kind (ofwel: de zaaddonor met family life) en de ‘instemmende levensgezel’ de rechtbank vervangende toestemming verzoeken om het kind te mogen erkennen. Als de moeder ontkent dat de man de vader is, kan de rechter een DNA-onderzoek gelasten. De rechter kan bij een verzoek om vervangende toestemming alle belangen van de betrokkenen – kind, moeder, biologische vader, duomoeder – in aanmerking nemen, als ook de overige omstandigheden, waaronder eventuele afspraken tussen de moeder en de biologische vader

Tenietgaan juridisch ouderschap

Het kan zo zijn dat een juridische vader er niet zeker van is dat hij de verwekker is van het kind. Hij heeft dan de mogelijkheid om het vaderschap te ontkennen. Een verzoek daartoe moet door de vader bij de rechtbank worden ingediend binnen één jaar nadat hij bekend is geworden met het feit dat hij vermoedelijk niet de biologische vader is van het kind. Ook de moeder en het kind zelf kunnen een verzoek tot ontkenning van het vaderschap indienen. Een DNA-onderzoek kan uitkomst bieden op de vraag of de man de biologische vader van het kind is. De erkenning kan door de vader worden vernietigd op de grond dat hij niet de biologische vader van het kind is en de erkenning het gevolg is geweest van een wilsgebrek.

De ontkenning van het moederschap en de vernietiging van de erkenning zijn alleen mogelijk als de duomoeder niet de genetische moeder van het kind is. Als het kind daarentegen is voortgekomen uit de eicel die de duomoeder heeft geleverd, is de ontkenning van het moederschap of de vernietiging van de erkenning niet mogelijk. Eiceldonatie door de duomoeder verschaft haar dus een onaantastbaar juridisch moederschap.