Eerste hulp bij samengesteld gezin

6 juni 2019

Door: Glenda Raap

Bron: Elsevier weekblad maart 2017

Gezinnen met vier of vijf kinderen uit verschillende huwelijken zijn geen uitzondering meer. Tien procent van alle gezinnen is een samengesteld gezin. Het runnen daarvan blijkt een complexe operatie. ‘Vanzelfsprekendheden, zoals dat de kinderen op je lijken, zijn er niet. Het is alsof de buurman plotseling bij je in huis komt wonen.’ Elsevier geeft een handleiding voor het runnen van een samengesteld gezin.

Kinderen uit eerder huwelijk

Haar agenda is heilig. ‘Als ik die kwijtraak, is dat een ramp,’ zegt Jessica Schellevis. Ze heeft een eigen gastouderbureau in haar woonplaats Loon op Zand. ‘Het runnen van ons huishouden is een grotere uitdaging.’ Sinds twee jaar woont Schellevis samen met Jack Vis. Ze waren allebei net gescheiden toen ze elkaar in 2013 ontmoetten. Beiden hadden al kinderen uit hun eerste huwelijk.

Eén blik in haar agenda zegt genoeg. Boven aan elke bladzijde staan de namen van haar drie eigen kinderen, Ruben (12), Thom (10) en Julian (6), en die van haar stiefzoon Kylian (14). Daaronder staat in blokletters geschreven wie wanneer waar eet en slaapt.

Samen op vakantie

‘Vooral in vakanties is het ingewikkeld om iedereen bij elkaar te krijgen. Soms moeten we wel opsplitsen,’ zegt Schellevis. ‘Ik heb net een huisje in de Ardennen geboekt. Ik vraag dan aan mijn jongens en Kylian wie er mee gaat en overleg met onze ex-partners. Als alle kinderen mee willen gaan we met twee auto’s. Ik ben streng; ze mogen ieder maar één sporttas meenemen.’

Traditioneel gezin niet meer de norm

Schellevis en Vis vormen geen uitzondering. Het traditionele gezin – vader, moeder en kinderen – is al lang niet meer de norm. Er komen steeds meer samengestelde gezinnen, waarvan één of beide ouders al kinderen heeft uit een vorige relatie. Naar schatting 10 procent van alle gezinnen is een samengesteld gezin. Dat betekent dat bij circa 200.000 huishoudens op verjaardagen een bonte verzameling aan tafel zit van ouders, stiefouders en halfbroers en -zussen, en kinderen cadeaus incasseren van een veelvoud aan opa’s en oma’s.
Een van de redenen dat gezinnen met vier of vijf kinderen uit verschillende huwelijken geen uitzondering meer zijn, is dat het aantal scheidingen is toegenomen. Was de kans dat een huwelijk strandt in 2005 nog 30 procent, nu is dat al 40. De markt voor alleenstaande ouders groeit. Uit onderzoek blijkt dat 40 procent van de gescheiden ouders vroeg of laat tegen een nieuwe liefde aan loopt. Zo’n 280.000 kinderen groeien op in een samengesteld gezin. In ongeveer een derde van deze gezinnen worden daarnaast ook nog eens één of meer gezamenlijke kinderen geboren.

Runnen samengesteld gezin complexe operatie

Dat mag romantisch lijken, in de praktijk blijkt het runnen van een samengesteld gezin een complexe operatie. Niet voor niets gaat 60 procent van alle samengestelde gezinnen weer uit elkaar. Zij lopen tegen allerlei praktische, financiële en juridische kwesties aan. Wie voedt de kinderen op? Betaalt de stiefouder wel of niet mee aan de hockeycontributie van zijn stiefkinderen? En mag hij meebeslissen over bijvoorbeeld de keuze voor een school? Elseviergeeft in vijf vragen een handleiding voor het samengestelde gezin.

Waarom is het zo ingewikkeld?

‘Toen wij elkaar ontmoetten, zaten Lars en Bo, toen 8 en 11 jaar oud, nog midden in de rouwverwerking om hun moeder,’ zegt Nicole van der Horst (42). Ze leerde Marcel Clement (54) kennen vlak na het overlijden van diens vrouw in 2005. ‘We hadden geen normale start. We hielden veel rekening met het verdriet van zijn kinderen, vaak ten koste van onze relatie,’ zegt van der Horst.
Een samengesteld gezin kent meestal een achtergrond van verlies. ‘Het is pijnlijk om een gezin kwijt te raken door scheiding of overlijden. Dat heeft zijn weerslag op de vorming van een nieuw gezin,’ zegt Marlijn Kooistra (30), voorzitter van de Stichting Nieuw Gezin.
Het runnen van een samengesteld gezin vergt bovendien een hoop afstemming. Het verandert continu van vorm en omvang. ‘Dat vraagt veel van een stel. Voordat zij een vakantie kunnen plannen met de kinderen, moeten ze eerst nagaan of hun ex-partner akkoord is,’ zegt Kooistra. ‘Er speelt altijd een ander gezin op de achtergrond waarmee rekening moet worden gehouden. Dat is voor de nieuwe partner niet altijd makkelijk.’

Verschil tussen stiefkind en eigen kind

Volgens Kooistra beseffen mensen ten slotte niet dat een samengesteld gezin geen ‘kerngezin’ is. ‘Vanzelfsprekendheden, zoals dat de kinderen op je lijken, zijn er niet. Het is alsof de buurman plotseling bij je in huis komt wonen. Je moet een band opbouwen met elkaar.’
Dat beaamt Van der Horst. ‘Ik heb lang het gevoel gehad dat Marcel met zijn kinderen Bo en Lars het gezin vormde, en dat ik aan de zijlijn stond.’ Vijf jaar geleden werd hun dochter Jill geboren. ‘Toen voelde ik pas echt het verschil tussen stiefkinderen en een eigen kind,’ zegt Van der Horst. ‘Op Jill kunnen Marcel en ik samen ongelofelijk trots zijn, bijvoorbeeld als ze haar zwemdiploma haalt. Dan hebben we tranen in onze ogen. Doordat de bloedband ontbreekt, voel je die onvoorwaardelijke liefde niet voor een stiefkind. Dat is voor Marcel en voor mij soms pijnlijk.’

Samengesteld gezin zeker kans van slagen

Toch heeft een samengesteld gezin wel degelijk kans van slagen. Mits er vooraf duidelijke afspraken worden gemaakt, en alle partijen zich bewust zijn van hun rechten en plichten. Kooistra: ‘Als je het goed regelt, kan een samengesteld gezin voordelen hebben. Kinderen krijgen er een extra broertje of zusje bij, of een opa bij die met ze voetbalt.’

Wie betaalt?

Strikte financiële afspraken hebben Schellevis en Vis niet. ‘Ik betaal schoenen, kleedgeld en drumles voor mijn jongens. Jack betaalt voor Kylian. Maar als Jack een keer met Thom naar de kapper gaat, rekent hij af. Hij doet ook boodschappen voor het hele gezin. Vakanties betalen we om en om.’ Schellevis en Vis zijn niet getrouwd. Maar Het Witte Kasteel in Loon op Zand lonkt. Schellevis: ‘Een huwelijk zit wel in de planning. Als we getrouwd zijn, is Jack verplicht mee te betalen aan de kosten van mijn jongens. Dat is voor hem geen reden om niet te trouwen.’

Meebetalen aan kosten stiefkinderen

Een stiefouder is, mits hij getrouwd is met zijn nieuwe partner of een geregistreerd partnerschap heeft, wettelijk verplicht mee te betalen aan de kosten van de kinderen, totdat die 21 jaar zijn. Het kan zijn dat de stiefouder zelf ook al kinderen heeft. Het bedrag dat hij te besteden heeft, wordt dan gelijk over alle kinderen verdeeld.

Voorwaarde is wel dat de (stief)kinderen in huis wonen bij het nieuwe gezin. Zijn de kinderen er alleen in het weekend of tijdens vakanties, dan geldt de onderhoudsplicht niet. Een stiefouder is bovendien alleen verplicht mee te betalen aan het levensonderhoud van zijn stiefkinderen in goede tijden. Na een eventuele scheiding hoeft hij geen alimentatie te betalen.

Af van onderhoudsplicht voor stiefouders

De Tweede Kamer wil af van de onderhoudsplicht voor stiefouders. Er ligt op dit moment een wetsvoorstel. Dat vindt veel navolging. ‘Stiefouders realiseren zich niet altijd dat een huwelijk financiële consequenties heeft,’ zegt Pauline Schonewille, notarieel jurist en mediator. ‘Vaak heeft een stiefouder al eigen kinderen waarvoor hij financieel verantwoordelijk is. Als hij dan ook nog moet bijdragen aan de kinderen van zijn nieuwe partner- ook al zijn ze nog maar net getrouwd- kan dat een grote belasting zijn.’ De stiefouder is bovendien afhankelijk van het gedrag van de ex-partner van zijn nieuwe liefde. Schonewille: ‘Als die zijn baan verliest, en de stiefouder verdient meer dan de biologische ouders, moet hij meer bijdragen dan de eigen ouders van het kind. Dat wringt.’

Voorstander afschaffing onderhoudsplicht

Ook Glenda Raap (33), partner bij Cleerdin & Hamer advocaten en gespecialiseerd in familierecht, is voorstander van afschaffing van de onderhoudsplicht. ‘Als de biologische ouders moeiteloos samen hun kinderen kunnen onderhouden, is het niet logisch dat je als stiefouder moet meebetalen.’ Niet voor niets wordt volgens Raap door rechters regelmatig afgeweken van de wet. Zo oordeelde het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden vorig jaar dat een stiefvader niet hoefde mee te betalen aan de kosten voor zijn stiefkinderen, omdat hij nog maar sinds kort stiefouder was en de scheiding tussen de biologische ouders recent was. Die hadden volgens het Hof voldoende draagkracht om zelf hun kinderen te onderhouden. Raap: ‘De huidige regeling leidt tot onzekerheid. Het is bovendien onrechtvaardig dat gehuwden wel opdraaien voor de kosten van de stiefkinderen en samenwonenden niet.’
Om te voorkomen dat er onenigheid ontstaat over de financiën, zijn duidelijke afspraken volgens Raap wel noodzakelijk. ‘Je kunt maar beter in goed overleg vastleggen wie wat betaalt, in plaats van dat een rechter moet ingrijpen op het moment dat de boel al is geëscaleerd.’

Wie voedt op?

‘Marcel en ik bespreken hoe we de kinderen opvoeden. We zorgen dat we op één lijn zitten. Maar hij draagt onze regels uit naar Bo en Lars,’ zegt Van der Horst. ‘Zeker toen de kinderen kleiner waren, accepteerden ze het niet als ik zei dat ze hun kleren in de was moesten doen. Tegen onze gezamenlijke dochter Jill kan ik wel alles zeggen. Je eigen kind ergens op aanspreken, is toch makkelijker.’
Elk samengesteld gezin loopt volgens mediator en jurist Patrizia Marcucci (55) aan tegen de vraag wie welke rol speelt in de opvoeding. ‘Het is in de eerste plaats aan de biologische ouders om te bepalen wat de kinderen wel en niet mogen. Bij een scheiding hebben zij hierover afspraken gemaakt, die zijn vastgelegd in een ouderschapsplan. Dat is wettelijk verplicht,’ zegt Marcucci. ‘Het kan tot spanningen leiden als een stiefouder zich met de opvoeding gaat bemoeien. Daar is de ex-partner vaak niet blij mee.’
Ze spreekt uit eigen ervaring. Vijfentwintig jaar geleden leerde ze haar huidige man kennen. Hij had twee zoons uit een eerder huwelijk. Die woonden de helft van de tijd bij haar en haar man. Marcucci: ‘Je bent in het begin erg aan het zoeken naar wat je rol is: wanneer kun je wel iets zeggen tegen de kinderen en wanneer moet je je op afstand houden? Ik heb leren accepteren dat ik een extraatje ben; een bonusmoeder. Dat is de realiteit.’
In de praktijk gelden er binnen een samengesteld gezin vaak wel bepaalde regels waar alle kinderen zich aan moeten houden. ‘Ik vind het niet goed als Kylian op zaterdagochtend met een glas Sinas achter zijn laptop gaat zitten,’ zegt Schellevis. ‘Mijn jongens mogen ’s ochtends ook geen Sinas drinken. Daar wil ik één lijn in trekken.’

Wie beslist?

Anneke Riedstra (27) was achttien toen ze Remko Hageman (50) leerde kennen. Hij was net gescheiden en had drie jonge dochters. ‘We hebben het eerst heel rustig aan gedaan. Voor de kinderen was de impact van onze relatie vlak na de scheiding het grootst. Inmiddels draai ik volledig mee in het gezin. Ik doe huiswerk met de meiden en breng ze naar paardrijles. Maar belangrijke beslissingen, zoals de keuze voor een school of stageplek, beslissen Remko en de moeder van de kinderen. Dan houd ik me afzijdig.’
In Nederland kunnen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld in Engeland, maar twee ouders het ouderlijk of juridisch gezag hebben. Meestal zijn dat de biologische ouders. Dat betekent dat die beslissen over zaken als school- of studiekeuze en medische ingrepen. In meer dan 90 procent van de gevallen houden de biologische ouders na scheiding samen het ouderlijk gezag.
Een stiefouder kan wel het gezag krijgen over zijn stiefkinderen. Bijvoorbeeld als één van de juridische ouders overlijdt. De stiefouder kan dan een verzoek indienen bij de rechtbank om samen met zijn partner het ouderlijk gezag te krijgen. Hij moet wel kunnen aantonen dat hij al een tijd voor het kind zorgt.

Rapport Kind en ouders in de 21steeeuw

Deze regels gaan mogelijk veranderen. Eind vorig jaar presenteerde de Staatscommissie herijking ouderschap het rapport Kind en ouders in de 21steeeuw. De commissie onderzocht op verzoek van het kabinet de modernisering van het familierecht. Dat zou niet meer aansluiten bij de huidige maatschappij. Een van de aanbevelingen is dat in de toekomst niet twee maar maximaal vier ouders kunnen beslissen over een kind.

Schonewille snapt dat er stemmen opgaan voor het uitbreiden van het ouderlijk gezag. ‘Ik heb zelf ervaren dat je als stiefmoeder maar weinig rechten hebt.’ Haar huidige man heeft een dochter van 19 jaar, samen hebben ze twee dochters van 6 en 9. ‘Je haalt en brengt wel de kinderen van school en helpt ze met hun huiswerk, maar als er een ouderavond is, ben je niet de aangewezen persoon om daarnaar toe te gaan.’ Juridisch gezien is alleen de gezaghebbende ouder gesprekspartner voor de school. Een stiefouder mag wel aanwezig zijn bij bijvoorbeeld een 10-minuten gesprek, maar dan moet de biologische ouder officieel eerst toestemming geven.

Meerouderschap niet zaligmakend

Toch is het meerouderschap volgens Schonewille ook niet zaligmakend. ‘Het kan het nodeloos ingewikkeld worden als niet twee, maar vier ouders met elkaar om tafel moeten zitten om beslissingen te nemen over een kind.’ Dat meent ook Paul Vlaardingerbroek (65), hoogleraar familie- en jeugdrecht aan de Universiteit van Tilburg. ‘De invoering van het meerouderschap vergroot de kans op conflicten. Je ziet nu al vaak dat twee ouders ruziën over hun kind. Als een stiefouder ook nog het gezag krijgt, moeten drie of vier partijen het met elkaar eens worden, bijvoorbeeld over welke achternaam een kind krijgt. Ze kunnen moeilijk elke keer naar de rechter stappen.’

Wie erft?

Het verdelen van de erfenis ligt in samengestelde gezinnen vaak gevoelig. Dat komt omdat een stiefkind niet dezelfde rechten heeft als een biologisch kind. Een biologisch kind is wettelijk erfgenaam van zijn juridische ouders. Een stiefkind daarentegen erft nooit automatisch van zijn stiefouder. Daar komt bij dat de wet sinds2003 bescherming geeft aan de langstlevende echtgenoot. Dit alles kan in een samengesteld gezin leiden tot de volgende situatie.
Stel, een gescheiden man met kinderen hertrouwt met een tien jaar jongere vrouw. Hij overlijdt. Zijn vermogen, inclusief het kindsdeel, gaat naar zijn nieuwe echtgenote, niet meteen naar de kinderen van de man. Die kunnen pas aanspraak maken op het vermogen van hun vader op het moment dat zij overlijdt. Zij jaagt in een paar jaar tijd het vermogen van haar overleden man erdoor heen. De stiefkinderen hebben het nakijken.

Testament opstellen

‘Je eigen kinderen wil je niet met lege handen achterlaten, maar het gevoel ten opzichte van je stiefkinderen kan anders zijn,’ zegt Marcucci. ‘Het komt voor dat de nieuwe echtgenote in een testament heeft vastgelegd dat ze alles nalaat aan haar kinderen, ook het vermogen van haar man. De stiefkinderen blijven dan met lege handen achter.’
Om problemen te voorkomen, doen samengestelde gezinnen er volgens Schonewille dan ook goed aan een testament op te stellen. ‘Stiefkinderen kunnen alleen van een stiefouder erven als zij in een testament hebben laten vastleggen dat de stiefkinderen erfgenaam zijn.’ Een garantie is het niet. Schonewille: ‘De stiefmoeder kan na het overlijden van haar man besluiten om haar testament aan te passen en toch alleen haar eigen kinderen als erfgenaam te benoemen.’

Boven de schouw in de woonkamer van Schellevis en Vis hangt een grote foto van de vier jongens en de twee honden. Schellevis: ‘Eerst hing er een foto van alleen mijn jongens. We hebben speciaal een nieuwe foto laten maken van álle kinderen. Jack en ik willen ze het gevoel geven dat ze allemaal bij het gezin horen, of ze nu doordeweeks bij ons zijn of in het weekend.’

Meer informatie leest u hier.